Sibir Hanlığı

[GENCO]

Muhammed Kul'un esir edilişi, Küçüm Han için ağır bir darbe oldu. Bu vakadan sonra birçok Tatar büyüğü Han'ı terk ettiler. Sibir yurdunda durum büsbütün karıştı. O sırada Sibir'in eski hanı Yadigâr'ın biraderi Bekbulat oğlu Seyyid Ak, hanlık iddiası ile ortaya çıktı. Küçüm Han'ın bir "karaca"sı (en büyük mirzalarından biri) Tura ırmağı boyuna göç etti ve Han'dan ayrıldı.
Bu suretle, Sibir Tatarları, tarihlerinin en müşkül anında, müşterek düşmana karşı el birliğiyle savaşacakları yerde, ancak kendi şahsî menfaatleri peşinde koşuyorlar, buna ulaşmak için ihanetten, entrikalardan ve kardeş harbinden geri durmuyorlardı. Onlar, bu hareketleriyle, Sibir'e gelen bir avuç Rus Kazağı'nın işini büsbütün kolaylaştırıyorlardı.

 

[GENCO]

Yermak'ın elçileri, Moskova'ya gidip-geldikleri sırada (1581 Aralık-1582 Mart), Yermak kendisi İrtiş ve Obi nehirleri boyunda bazı seferler yaptı. Ostyaklar ve Vogullar itaat altına alındı.
Nihayet 1552 Mart'ında, Koltso ve arkadaşları Moskova'dan döndüler. Çar'ın cevabı Yermak'ın durumunu tamamıyla kuvvetlendirdi. Moskova hükümeti tarafından tayin edilen umumî vali (namestnik) Bolhovskiy ve muavini Gluhov ile birlikte 1583 yılı Kasım ayında, 500 kadar Rus askeri İsker şehrine geldiler. Bununla Sibir'de Rus hâkimiyeti kurulmuş oldu. Mamafih mücadele bitmiş değildi; İsker'e yakın yerlerde bile Rus nüfuzu teessüs etmemişti. Yukarda adı geçen "karaca" mirza, İsker'e bile hücumlarda bulunuyordu. 1584 Martında vukubulan böyle bir hücum Kazaklar tarafından püskürtüldü.

 

[GENCO]

İsker şehrindeki Kazaklar'ı ve Rus askerlerini beslemek için yiyecek kalmadığından ve bunları etraftaki ahaliden almak da mümkün olmadığından, Ruslar arasında müthiş bir kıtlık ve hastalık baş gösterdi; hattâ, ölenlerin lâşeleri yendiği bilinmektedir. Bu yüzden İsker şehrindeki Rus ve Kazaklar'dan birçoğu ve ilk Rus valisi Bolhovskiy de hastalanarak öldü. İdare işleri, bu yüzden, yardımcısı Gluhov'un eline geçti.
Yermak, hem iaşe durumunu düzeltmek, hem de henüz itaat altına alınmayan bazı Tatar uruğlarına boyun eğdirmek maksadı ile, İrtiş nehrinin yukarısına doğru bir sefer açtı. Tatarlar, İrtiş ırmağı mansabında şiddetli bir mukavemette bulundularsa da, Kazaklar önünde kaçmak zorunda kaldılar. Buralardaki uruğlar Küçüm Han'a tabi idiler.

 

[GENCO]

Yermak, İrtiş nehrinin batı tarafındaki "Kullar" adındaki bir kaleyi almak teşebbüsünde bulundu ise de, muvaffak olamadı ve İrtiş nehrini takiben yukarı çıkmağa başladı. Bir müddet sonra, fikrini değiştirdi ve geri dönmek kararını verdi. Kazak kayıkları İrtiş boyunca aşağıya inmekte iken, "Buhara'dan bir tüccar kervanının gelmekte olduğu" haberi alındı.
Yermak, bu kervanı yağmaya karar verdi; bu maksatla, İrtiş'e akan Vagay nehri boyunca hızla ilerlemeğe başladı; fakat kervana bir türlü tesadüf edilmedi. Kazaklar, çok yorgun olduklarından "Atbaş" adlı bir yere gelince, geceyi burada geçirmeğe karar verdiler ve oradaki küçük adaya çıktılar.

 

[GENCO]

Yermak ve Kazakları, oralara yakın bir yerde bulunan Küçüm Han tarafından dikkatle takip ediliyorlardı; gece olup, Kazaklar derin bir uykuya dalınca, Küçüm Han'ın askerleri Kazaklar üzerine anî bir baskın yaptılar ve bir Kazak müstesna, hepsini de kılıçtan geçirdiler. Yermak'ta ödürülenler arasında idi. Bu olay 5/6 Ağustos 1584 tarihinde cereyan etti. Yermak'ın Küçüm Han tarafından öldürüldüğüne bir türlü inanmak istemeyen Rus tarihçileri, onun "kayığa binmek için İrtiş nehrine atladığını, fakat Çar tarafından hediye edilen kürkü giymiş olduğundan, baskını esnasında Tatarlar tarafından öldürüldüğü, daha ciddî tetkiklere göre, muhakkak sayılmaktadır.

 

[GENCO]

Sibir fatihi Yermak Timofeyeviç, Küçüm Han'ın adamları tarafından öldürüldü, Sibir'in kahraman savunucusu Küçüm Han da, hiç olmazsa, bu suretle intikamını almış oldu.
Yermak'ın öldürülmesi, İsker'deki Kazaklar'ın ve Ruslar'ın durumunu tamamıyla fenalaştırdı. Bu sıralarda, zaten, İsker'deki Rus valisi Gluhov'un yanında ancak 150 asker kalmıştı. Bu kadarcık bir kuvvetle Sibir'de tutunmak imkânsızdı. Bu vaziyet karşısında Ruslar Sibir'den kaçmağa mecburdular.

 

[GENCO]

Nitekim, Gluhov Kazakları ve Rus askerlerini alarak, 15 Ağustos 1584 tarihinde, İsker'den çıktı ve Rusya'ya dönmek üzere hareket etti. İsker şehri ise az sonra Bekbulat oğlu Seyyid Ak tarafından işgal edildi.
Tam bu sıralarda, Moskova'dan Sibir'e gitmek için, vaktiyle Hıristiyanlığa geçmiş olan Tatar mirzalarından Mansurov adlı birinin kumandasında, 100 Rus askeri ve birkaç top yola çıkarılmıştı. Mansurov Obi nehrine ulaşınca, Ostyaklar'ca tapılan ve büyük bir mukaddesattan sayılan "putları" top ateşine tuttu ve yıktı. Bunun üzerine Ostyaklar büsbütün korkuya kapıldılar ve Rus hâkimiyetini tanıdılar. Bu defa Sibir ülkesi, kuzey tarafından Ruslar'ın eline geçmeye başladı.

 

[GENCO]

Gluhov Moskova'ya dönüp Sibir'deki durum hakkında izahat verince Mansurov'un 100 kişilik bir kuvvetle fazla bir şey yapamayacağı anlaşılmıştı. Bu defa Sibir'e 300 kişilik bir kuvvet ve toplar gönderilmesi kararlaştırıldı. Bunlar 1586 kış başında yola çıkarıldılar.
Sibir'in kati olarak ele geçirilmesi ve Rus hâkimiyetinin teessüsü için yeni bir plân tatbik edilecekti. Evvelâ mühim istinat noktaları, tahkimli mevkiler yapılacaktı. Rus kıtaları, mukavemet görmeden Tura nehrine kadar geldiler.

 

[GENCO]

İlk iş olarak, eski Tatar başkenti olan Çingidin şehrine yakın bir yerde, Tura nehri kıyısında "Tümen" adıyla bir şehir ve bir kale kuruldu. Burası Ruslar'ın Sibir'de yaptıkları ilk şehirdir.
Ertesi sene, buraya, Moskova'dan 500 kişilik bir kuvvet geldi. 1587'de, İrtiş nehrinin sağ kıyısında, Sibir Hanlığı başkentinden 16-18 km. mesafede, İrtiş ile Tobul ırmaklarının birleştiği bir yerde Tobolsk şehri kuruldu. Burada iki kilise ve kışlalar inşâ edildi.

 

[GENCO]

Küçüm Han, bütün muvaffakiyetsizliklere bakmaksızın, Ruslar'a karşı savaşa devam etti. Onun, bir aralık (1590'da) hattâ Tobolsk şehrine kadar ilerlediği biliniyor. Moskova'dan Sibir'e boyuna yeni kıtalar gönderildiğinden, Ruslar gün geçtikçe kuvvetleniyorlardı; yeni şehirler ve kaleler inşa ediyorlardı. Moskoflu Rus askerlerinden başka Tobolsk şehrine, esir alınan Polonyalı ve Litvanyalılar'ın ve Dinyeper boyundan Kazaklar'ın da getirildiği biliniyor. Bu faaliyet uygun olarak, İrtiş nehrinin batı kıyısında, Tura nehrine yakın ve "Tara" adını taşıyan üçüncü bir şehir daha kuruldu. Tara şehrinin kumandanına Küçüm Han'a karşı harekete geçmesi emri verildi.

 

[GENCO]

Küçüm Han'a tabi Tatar uruğları 1584-1595 yıllarında birkaç defa Ruslar tarafından baskına uğradılar; fakat Küçüm Han ele geçirilemedi. Nihayet 1598 yılının Ağustosunda, Küçüm Han, Obi nehrine yakın "Urmin" mevkiinde Ruslar'ın hücumuna uğradı. Çarpışma esnasında Küçüm Han'ın yakınları Ruslar'ın eline düştü; Küçüm Han'ın kendisi ise, yine kurtuldu. Ruslar, Küçüm Han'ın esir edilen aile efradını Moskova'ya gönderdiler. 1598 Ağustosundan sonra bu kahraman Türk hanı hakkında kaynaklarda malûmat verilmiyor.

 

[GENCO]

Zaten bu müthiş darbe ile Küçüm Han'ın siyasî ve askerî faaliyeti sona erdirilmişti. Küçüm Han, aile efradını, hanlığını ve varını-yoğunu Ruslar'a kaptırmıştı. Bundan sonra, onun Sibir'in güney sahasına çekildiği anlaşılıyor. Fakat Ruslar'a karşı mücadele edecek kuvveti kalmamıştı. Onun, Çar Feodor İvanoviç ile münasebete giriştiği biliniyor. İrtiş boyundaki bir mıntıkanın kendisine bırakılmasını rica etmişti. Moskova Hükümeti ise, Küçüm Han'ın Moskova'ya gelerek Çar'n hizmetine girip, "rahat etmesini" teklif ediyordu. Fakat ihtiyar han böyle bir zillete katlanmak istemedi, Moskova'da "rahat etmektense" kendi ilinde kalmayı tercih etti.

 

[GENCO]

Ebûlgazi Bahadır Han'ın verdiği malûmata göre; Küçüm Han, Buhara'ya gitmiş, Mangıtlar arasında kalmış, gözleri kör olmuş ve 1003 hicrî tarihinde (1595 ?) ölmüştür; fakat bu tarihin yanlış olduğu tahmin ediliyor. Çünkü 1598'de Küçüm Han'ın Ruslar'la savaştığı Rus kaynaklarınca tespit edilmiştir. Bundan sonra Ruslar, Baykal gölüne kadar ilerlediler; Baykal gölünü de aşarak Amur nehri vasıtasıyla Japon denizine kadar varmak imkânını elde ettiler. Ancak Çin hududuna ulaştıktan sonra, toplarla donanmış Çinliler'i gördüler ve durakladılar. Kuvvetin ancak kuvvetle durdurulabileceği hakikatini bu münasebetle bir daha görmüş olacağız.

 

[GENCO]

Bu suretle, Kazan Hanlığı'nın sukutundan otuz yıl bile geçmeden Rusya'nın doğu sınırları bir hamlede 1.000 km.'den fazla genişledi ve birkaç milyon kilometre kare arazi Moskova hâkimiyeti altına alındı; dünyanın en zengin ülkelerinden biri olan Sibir ülkesi Rus hâkimiyetine geçmiş oldu.
1587'de Tobolsk şehrinin kurulması ile, Batı Sibir'de, askerlerden başka şehir ahalisi ve bilhassa kıymetli kürkler toplamak için gelen tüccarlar çoğaldı; diğer yandan, Yermak'ın işini devam ettirmek isteyen Kazak çeteleri de yok değildi.

 

[GENCO]

Rus nüfuzu, Obi nehri boyuna da yayıldı; bu mahallerde oturan Rus memurları, yerli ahaliden devlet hasabına "yasak" (kürkler), kendileri için "takdime" (hediye), ve tüccarlar namına da 1/10 nisbetinde kürk almak suretiyle, Sibir Tatarları'na, Astyaklar'a ve Vogul (Mans)lar'a, Moskova hükümetinin zulüm rejimini tatbike başladılar. "Yasak" ödemeyenler veya ödeyemeyecek durumda olanlar, şiddetli cezalara çarptırılıyorlardı
Rus hâkimiyetinin dayandığı müstahkem mevkiler, Kuzey-Doğu Sibir'de de yapılmakta idi; Taz ırmağı ağzında, 1601 yılında kurulan Mangazay (Mangazeya) şehri, Ruslar'ın Doğu Sibir'e girişleri için mühim bir basamak yeri oldu. Birkaç yıl sonra da, Yenisey nehrine Turuhan ırmağının döküldüğü mahalde Turuhansk şehri yapıldı (1607).

 

[GENCO]

Tom nehrinin aşağı kısmında, 1604'de, Tomsk adiyle bir kurgan (hisar) kurulması, Ruslar'ın, İç Rusya'da karışıklıklar başladıktan sonra da Sibir'i işgale devamlarını göstermektedir. Rus çetecileri, Kazaklar'ı ve "iş adamları", küçük kitleler halinde, Sibir'in içlerine sokulmakta, yerli ahaliyi yağma etmekte, veya "yasak"a bağlamakta idiler. XVII. y.y. başlarında Rus nüfuz sahası, İrtiş ve Yenisey başlarında göç eden Kırgız-Kazak sahasına varıp dayanmıştı.
Ket nehrinin Yenisey'e yaklaştığı bir yerde, 1618'de, Makovski kurganı kuruldu; buradan Rus kayıkları, karadan sürüklenerek Yenisey nehrine naklediliyordu. Yenisey kıyısında da "Yeniseysk" şehri yapıldı (1619). Ruslar bu defa "Yukarı Tunguska" ve Baykal gölünden akan Angara nehirleri boyuna sokulmak, aynı zamanda Yenisey nehrinin baş kısmına gitmek imkânlarını buldular.

 

[GENCO]

Avrupalılarca adları birbirine karıştırılan Türk asıllı Kazak ve Kırgızlar'ın "Kazak" boyu Türkistan'ın kuzey kısmındaki geniş sahalarda yaşıyor, Yenisey ve Obi nehrine kadar uzanıyorlardı. Ruslar, Türk-Kazaklar'ı "Kırgız"lardan ayırmak için bunlara "Kırgız-Kazak" (veya Kirgiz-Kaysak) diyorlardı.
Kazaklar'ın bir kısmı göçebe olmakla beraber, ziraatle de meşgul oluyorlardı. Vaktiyle büyük bir devlet teşkil eden Kırgız-Kazaklar, sonraları dört kısma bölündüler; her biri birer "han" tarafından idare edilirdi. Her hanın idaresinde ayrıca küçük uruğlar da vardı, bunlar han'a vergi ödüyorlardı; bu gibi uruğlara "kıştım" denirdi. Kazaklar, Ruslar'a karşı daha çok mukavemet gösterdiler.

 

[GENCO]

1628'de, Yenisey'in yukarı kısmında, Ruslar, Kazak sahasında, Kızılcar (Krasnogorsk) şehrini kurmuşlardı. Kazak-Kırgızlar bu şehre karşı hücuma geçtiler ve Rus Kazakları'nı Kızılcar'da kuşattılar. Rus-Kazaklar, ateşli silâhları sayesinde uzun müddet dayanabildiler.
Kırgız beylerinden Tutuş'un, Rus vaadlerine kapılması, onların mukadderatını tayin etti; Tutuş, Ruslar'a "yasak" ödemeyi kabul etmekle, Kazak-Kırgız kavmi de Rus nüfuz bölgesine alınmış oldu. Maamafih bu durumdan memnun olmayan Kazak-Kırgız uruğlarından mühim bir kısmı, güneye, Yedisu tarafına göç etti; eski yurtlarında kalanlar da, Ruslar'a karşı mücadeleden vazgeçmediler. Beylerden İrenek, Kara İrtiş boyundaki Kalmuklar'dan yardım alarak, Rus müstevlileriyle çarpıştı.

 

[GENCO]

Sibir kavimlerinin en mühimlerinden biri de Moğol-Buryatlar idi. Bu kavim ayrı uruğlar halinde, Angara nehri boyunda ve yukarı Lena havzasında yaşıyorlardı. Kırgızlar ve diğer Türk kavimleriyle temas neticesinde, Buryatlar, başka bir Sibir kavmi olan Tunguzlar'a (Evenk) hücum ederek bunlardan "yasak" alırlardı. Ruslar, Yukarı Tunguska nehrini takiben, bu nehrin baş kısmı olan Angara'ya geldiler, ve 1630'da "Bratski Ostrog"u kurdular; bu suretle, Ruslar tarafından Buryatlar sahasına da el konmuş oldu.
Rus Kazakları, Buryatlar'ı "yasak" ödemeye zorlamaya başladılar; fakat mukavemetle karşılaştılar. Buryatlar, 1635'te, "Bratski Ostrog" yanında Kazaklar'ı kuşattılar ve 50 kişi öldürdüler. 1641'de, Buryatlar arasında Rus tahakkümüne karşı umumî bir ayaklanma patlak verdi. Lena nehri yukarı sahasındaki Ruslar'ın bulundukları mahallelere hücum edilerek, büyük bir tahribat yapıldı. Fakat Ruslar'ın tüfekleri karşısında, Buryatlar çekilmek zorunda kaldılar. Buryatlar'a, bazı Tunguz uruğları da katıldılarsa da, Ruslar az sonra vaziyete hakim oldular ve ayaklanan uruğları yeniden "yasak" ödemeye mecbur ettiler.

 

[GENCO]

Buryatlar, 1644-1645 ve 1648 yıllarında da "yasak" ödemeyi reddederek, Rus Kazaklar'a karşı harekete geçtiler. Fakat, bütün hareketler şiddetle bastırıldı. Buryatlar, Moskova'dan gönderilen voyvodalar, hizmet-adamları ve Kazaklar tarafından merhametsizce soyuluyorlardı. Yasak toplamak için Yeniseysk'ten gönderilen İvan Pohabov adlı bir boyar oğlunun şiddeti ve zulmü, Ruslar'ın bile hiddetine sebep olmuş ve bu adam hakkında tahkikat açılmıştı.
1652'de, Angara'nın baş kısmında İrkutsk (Ürküt) şehri kuruldu; böylelikle Baykal gölüne yakın sahada oturan Buryatlar boyunduruk altına alındılar. Tunguzlar'ın ve Buryatlar'ın Ruslar'ın eline geçmeleriyle, Sibir'in büyük bir kısmı Moskova hükümetine bağlanmış oldu.