Hakas Grupları

[GENCO]

Minusinsk Eyaleti Havzası'nın Güney Batı köşesinde, Askıs Irmağı'ndan Abakan'ın üst mecrasına kadar uzanan sahada oturmaktadırlar. Bu duruma göre Koyballar dışında, bugünkü Abakan Bozkırı'nda yaşayan bütün Türk boyları aslen Abakan'ın öz halkından sayılırlar. Beltirler'le diğer Altaylar'dan göç eden bazı Türk uruk ve boylarının ağızlarından türeme, ortaklaşa bir şive vücuda getirmişlerdir.

 

[GENCO]

Sagaylar menşelerini ve yaşadıkları coğrafi çevreleri belirten, ondan fazla boya ayrılmaktadırlar. Bunların arasında dikkatimizi çekeni Kırgız etnonimidir ki, bu Sagaylar'ın Kırgız soyundan da türemiş olduğunu göstermektedir. Sayıları 27.000'dir. Sagaylar avcılık ve balıkçılıkla geçimlerini sağlarlardı. Kırgızlar ise daha çok devlet idaresi ve ticaretle uğraşırlardı.

 

[GENCO]

Beltirler
Ağızca Sagaylar'la bir birlik teşkil eden Beltirler, aşağı yukarı Sagaylar'al karışık oturmaktadırlar. Beletirler kürk hayvan avcılığı ile balıkçılıkla geçinirlerdi. Bazı etnograflar, bunları doğrudan doğruya Sagaylar'ın bir boyu sayarak, Abakan'la Taştıp ırmakları arasında oturduklarını kabul etmişlerdir. Sagay Türkleri alimlerinden Prof. Katanov ise bunları, Minusinsk Tatarları'ndan saydığı halde, diğerleri bu etnik adı bütün Abakan Türkleri'ne teşmil etmişlerdir.Çeşitli soylara ayrılırlar. İçlerinde Altay Türkleri'nden olduklarını belirtenler de vardır. Yerleşik hayat sürmektedirler. Sayıları 12.000'in üstündedir.

 

[GENCO]

Kaçlar (Kaçinler, Haaş, Haos)
Abakan Vadisi'nde oturmaktadırlar. Çat ve Çolım civarında oturan boylarla bir grup teşkil ederler. Vaktiyle Yenisey'in bir dalı olan Kas Irmağı boyunda oturmuş olduklarından kendilerine Kaas kabilesi adını vermişlerdir. Gerçekten de daha XVII. yüzyıl sonlarına doğru, Irtış Havzası'ndaki bazı Türk boyları, sırf buraları iskân etmeye kalkışan Ruslar'ın baskısı ile, Tomsk Şehri'nin Kuzeyindeki Yenisey Irmağı'na doğru sıkıştırılmış ve sürülmüşlerdir. Bu yüzden bunların mühim bir kısmı, Krasnoyarsk'tan epeyce uzak olmak üzere, Kaç Nehri kıyılarında yerleşmeye mecbur olmuşlardır. Kırgızlar, Abakan Vadisi'nden çekilince, bu Türk boyları Yukarı Yenisey'den güneye doğru inmişlerdir. Fakat esas Türk kitlesi Abakan'la Askıs'ın kuzeyindeki Yüs arasında kalmışlardır. İşte bu Türk topluluğundan türemiş olanlar, kendilerine Kaas adını vermişlerdir.

 

[GENCO]

Kaç'lar, vaktiyle aynı adı taşıyan ırmak havzasında yaşarken, yapılarında mühim yer almış olan Ara Türkleri ile birleşmişlerdir. Soyları arasında Kırgız ve Tubalar da bulunmaktadır. Çin topraklarında yaşayan Maturlar da kendilerine Tuba kavim adını vermiş olduklarından, Kaçlar'la karışan Tubalar'ın, bunlardan bir bölüm olduğu zannedilmektedir. Bununla beraber Kaçlar öz Türkler'den sayılmaktadırlar. Kaçinler 1917 devriminden önce sığır, koyun, ve at yetiştiren yarı göçebe bir halktı. Kaç ağzı Sagaylar'ınkine yakındır. Sayıları 20.000'in üstündedir.

 

[GENCO]

Koyballar (Hayballar)
Kendilerine Tuba adını takmışlardır. Oturdukları saha Ute Irmağı boyu ile Abakan'ın sağ kıyısıdır. Karagas ve Koybal Türk boyları 13 soya ayrılmaktadırlar. Taşıdıkları adların mahiyetine ve yapısına bakılacak olursa, içlerine Yenisey-Ostvaklar'ı ile Samoyed'ler de karışmıştır. Şiveleri Sagay ve Kaçin ağızları karışmasından türemiştir. Zaten kendileri de Kaçin ve Sagaylar içerisinde erimiş gibidirler. Kaybollar, Kaçin grupları arasında kaybolmuş yalnızca Bey İli Koybal Köyü'nde kendi diyalektlerini korumuşlardır. Bunlarla beraber 2.000'e yakın olmak üzere mevcudiyetlerini muhafaza etmişlerdir.

 

[GENCO]

Kızıllar (Kırgızlar)
Bu küçük Türk boyu Yüs Bozkırı'ndaki Ak ve Kara Yüs Ormanları boylarında oturmaktadırlar. Yerleşik köylerde barınan Kızıllar ise hem hayvancılık yapar hem de ziraatla uğraşırlardı. Kaç Türkleri'nin komşularındandırlar. Kırgız, Teleut ve hatta Yenisey-Ostyakları karmasından türedikleri iddia edilmektedir. Sayıları 20 bin kadardır. Konuştukları ağız Hakas Türkçesi'nin dördüncü dalı olup, Sagaylar'ınkinden ayrılmaktadır. Kaçlar'ınkine yakındır.

 

[GENCO]

Kamasinler
1863 yılında Karagaslar arasında incelemeler yapan W. Radloff, Kan Irmağı yöresindeki Karagaslar'ın beslemekte oldukları Ren geyiklerinin ağır kayıplara uğraması üzerine, Biryuza'nın çıkış havzasına göç ettiklerini öğrenmiş ve doğruca bu sahaya yönelmiştir. Fakat bu sefer burada yani Krasnoyarsk Eyaleti'nin (Kızıyar) Man ve Kan Irmakları'nın üst kıyılarında, Kamasin Köylerine rastlamıştır. Bunun üzerine Radloff, bunların Orman-Kamasinler'i olduklarını ve kendilerine "Kangbaşı" yahut "Kanmajı" dediklerini tespit etmiştir. Hakas Cumhuriyeti sınırlarına dahil olmayan Kamasin diyalekti, sırf nüfus azlığı dolayısıyla, gereken önemi taşımamaktadır. Diyalektleri Kaçlar'ınkine daha yakındır.

 

[GENCO]

Çolım ve Çat Türkleri
Obi Irmağı'nın sağ kollarından Çolım ve Çat Nehri boyunda oturduklarından bu adı almışlardır. Oturdukları ve yayıldıkları Saha Yüs Bozkırı'nın Kuzeybatı tarafıdır. Ruslar'ca "Meletskie Tatarı" (Meletsk Tatarları) diye adlandırılmışlardır. Bazı araştırmacılar bunları bir taraftan Irtış ve Baraba Türk boyları ile, diğer taraftan da Teleut ve hatta Ostyaklar'la Samoyet karışmasından vücuda gelmiş boy olarak göstermektedirler. Ağızca Uygur-Oğuz şive grubuna girmekle beraber, fonetik ve gramer hususiyetleri bakımından diğer Türk boylarından ayrılmaktadırlar. Bugün Hakasya Cumhuriyeti sınırları içinde yaşayan Hakas Türkleri beş gruba ayrılmaktadırlar. Kaçinler (Haaş, Haos), Sagaylar, Kızıllar (Hızıl) ve Koyballar (Haybal) Beletir. Bu gruplar kendi şiveleriyle konuşmaktadır.

 

[GENCO]

Tayga Ormanı'nın Matur ve Üst Taştıp çayırları vadisinde yaşayan Hakaslar'ın bir kısmı Şor Türkleri'nin şivesiyle konuşurlar. Bunlar kendilerini Sagay olarak adlandırmakta ise de diğer Sagaylar onlara "Çıstanas" (Taysaasları) demektedir. Ortaçağ'ın son dönemlerine ait olduğu sanılan destanlarda Hakaslar, beyaz derili, siyah çeik gözlü ve yuvarlak kafataslı olarak tarif edilmektedir.